Het fenomeen Geisha
Bij het woord 'geisha' (spreek uit als 'geesja', waarbij de 'g' als in het Engelse
garden klinkt) denken de meeste westerlingen direct aan een prostituee. Toch is een
geisha, in Kyoto worden ze trouwens geiko genoemd, voornamelijk een gezelschapsdame en dan
in de "gewone" betekenis van het woord. Bij feesten, etentjes of andere
bijeenkomsten is het de taak van de geisha's de (mannelijke) gasten bezig te houden met
een gesprek, zang, dans en muziek. Het is ook haar taak om de gast zoveel mogelijk op zijn
gemak te stellen. Hierbij kan seks wel meespelen maar is en was zeker niet de hoofdzaak of
het doel.
De 2 karakters van geisha (芸者) betekenen kunst-persoon of iemand die kunst
beheerst. De geschiedenis van de geisha gaat terug tot halverwege de
Edo-periode, zo begin 18e eeuw. In eerste instantie waren de geisha mannen
die de gasten moesten entertainen (hôkan of otoko-geisha) waarbij meisjes
voor de zang en dans zorgden. Zij werden odoriko (踊り子) of dansmeisje
genoemd. Vrij snel verschoof de hele rol naar de meisjes toe, dat werden
toen onna geisha of maiko (舞子) genoemd en later geisha.
Overigens waren er
ook allang voor men het woord geisha ging gebruiken (bijvoorbeeld in Heian
periode), vrouwen die met zang
en dans voor entertainment zorgden, maar dan weer op andere wijzen.
 |
Twee geisha's met een
hulpje, die een kist met een shamisen draagt. |
Normaal gesproken doet een aankomende geisha haar intrede in een 'okiya' of geishahuis,
waar ze haar hele opleidingstijd in principe ook blijft. Meestal werd zo iemand op zeer
jonge leeftijd uitgekozen door de eigenaresse van een okiya, veelal op aanbeveling. Deze
eigenaresse, ook wel okâsan (moeder) genoemd, bezocht dan de ouders van het meisje en
stelde voor om het meisje op te nemen in de okiya en het op te leiden tot geisha. Dit had
voor de (toen veelal arme) ouders ook voordelen omdat men een mond minder had te voeden en
de opleidingskosten, die niet gering waren, door de okiya werden gedragen. Tegenwoordig
gaat het in hele grote lijnen nog zo, alleen is de interesse in het beroep niet zo groot
meer.
Het (soms heel) jonge meisje begint meestal met 'shikomi' (training), maar deze 'training'
betekent voornamelijk het doen van huishoudelijk werk in de okiya. Wel went ze aan de
wereld van de okiya en er wordt al begonnen met het volgen van een opleiding voor muziek
en dans. Dit duurt ongeveer een jaar. Niet alle okiya kennen deze shikomi-fase, bij
sommige beginnen de meisjes direct met de volgende fase, de 'minarai'-fase ('observerend
leren'). Na de minarai-fase komt een belangrijke stap, want het meisje wordt nu
leerling-geisha, hetgeen in Kyoto 'maiko' genoemd wordt (letterlijk 'dansmeisje').
Gedurende een aantal jaren krijgt zij weer een gedegen en zware opleiding, zoals in
conversatie, in muziek, dans en het bespelen van muziekinstrumenten als shamisen en koto.
In een geishahuis gelden een aantal familieregels. De eigenaresse (meestal een gewezen
geisha) wordt met moeder (okâsan) aangesproken en de opleiding krijgt de maiko van een
'oudere zuster', deze wordt haar toegewezen. Als de maiko voldoende geschoold is en alle
facetten van het vak goed beheerst, meestal na zo'n 5 jaar, kan zij geiko worden, waarmee
haar status sterk stijgt, want een goede geisha heeft nog altijd een hoog aanzien in
Japan. Deze overgang van leerling-geisha naar geisha (in Kyoto van maiko naar geiko)
gebeurt met een bepaald ritueel, die 'erikae' wordt genoemd, of het wisselen van de kraag.
De kraag die onder de kimono wordt gedragen, wordt nu wit i.p.v. roodachtig of roze.
Een mooi voorbeeld van het leven van een succesvolle geiko is te vinden in het boek van
Iwasaki Mineko, die zelf geiko is geweest. Zij schreef het, inmiddels beroemd geworden,
boek: Mijn leven als Geisha. Hierin vertelt zij dat ze als 5-jarig meisje naar een okiya
in Kyoto ging en op haar 15de maiko werd. Na 6 jaar opleiding als maiko werd zij geiko en
stopte met dit werk toen zij 29 was.
Trouwen is een reden om te stoppen want een getrouwde geisha kan niet. Een okâsan kan
weer wel getrouwd zijn, zij is immers geen geisha meer.
 |
Twee geisha's op weg naar hun werk in de Gion-wijk in Kyoto. Vergelijk de witte gezichten en de houten schoenen (okobo) met de prent hierboven. |
Het werkterrein van de maiko of geisha is meestal een 'ochaya' dat letterlijk vertaald
'theehuis' betekent. Hier onderhouden de geisha's en maiko's de gasten met gezang, dans,
muziek en intelligente conversatie bij het eten en het nuttigen van de nodige drankjes.
Ook kan men in de duurdere restaurants de geisha's aan het werk zien. Hier wordt een eigen
kamer besproken waar het gezelschap zich dan vermaakt.
Veel geisha's krijgen in de loop van de tijd een 'danna', een beschermheer. Dit is iemand
die haar vaak bezoekt en voornamelijk financieel steunt. Zij verleent hem op haar beurt
seksuele gunsten. Het is goed mogelijk dat zij later met hem trouwt en dan wordt de geisha
loopbaan beëindigd.
Uiteraard kende Japan al lang het beroep van prostituee of courtisane. Zij werden
"yûjo" genoemd. In het begin van het Tokugawa tijdperk (vanaf ong. 1600)
begonnen mannen op te treden als grappenmakers tijdens feestjes van deze yûjo's, zij
onderhielden de gasten met grappen en werden "hôkan" (clown) of
"taiko-mochi" (letterlijk: trommeldrager, betekent professionele clown) genoemd.
Dit gebeurde in de oude prostitutiewijk in Kyoto: Shimabara. Halverwege de 17e eeuw trad
een vrouw op als "onna no taiko-mochi" (vrouwelijke beroeps clown) en werd
toen "geiko" genoemd. Zoals boven al is vermeld, heet een geisha in Kyoto nog
steeds 'geiko'. Het woord geiko bestaat uit twee karakters waarvan de eerste (gei)
'kunst' of 'voorstelling' betekent en de tweede (ko) 'kind'. In Tokyo werden de dames
geisha genoemd. Van dit woord is het tweede teken 'sha' en betekent 'persoon' en geisha
zou men dus kunnen vertalen als artiest. Later gebeurden deze optredens ook in Edo, in de
prostitutiewijk Yoshiwara. Net als vele andere zaken in het Tokugawa tijdperk, was
prostitutie aan strikte regels gebonden en kon alleen in de daartoe aangewezen wijken. De
geiko en geisha deden niet aan prostitutie en hadden daardoor meer vrijheid dan de yûjo.
In de loop der tijd nam het aantal vrouwelijke geisha's toe en verdween de oorspronkelijke
mannelijke vorm. Door die grotere vrijheid kozen steeds meer mannen voor een geiko of
geisha. Natuurlijk sloop hier in de loop der jaren ook wel prostitutie in en ontstonden er
meerdere 'soorten' geisha's: zij die wel en zij die niet met de gasten naar bed gingen.
De goede geisha's en courtisanes waren beroemd en alom gerespecteerd. Vandaar dat zij zeer
geliefde onderwerpen waren voor de kunstenaars en zo werden zij onder vermelding van hun
(beroeps)naam, afgebeeld in bijv. ukiyo-e, wellicht vergelijkbaar met de vroegere
voetbalplaatjes, van onze voetbalhelden.
 |
Met een beetje geluk kom je soms maiko tegen, zoals hier in het park bij de Heianschrijn in Kyoto. Ze zijn dan ook meestal bereid om te poseren. |
Tegenwoordig zijn er veel minder geisha's dan vroeger en zijn er veel
geishahuizen gesloten, maar in een stad als Kyoto kan men nog steeds geisha's, op weg naar
hun werk, op straat tegenkomen. Met name in de wijken Gion-kobu, Gion higashi (oostelijk
Gion), Miyagawa-cho, Kamishichi-ken en Ponto-cho kan dit. Deze bekende geishawijken worden
ook wel 'hanamachi' genoemd, ofwel 'bloemensteden'. Met een beetje geluk kun je een geisha
of maiko ook tegenkomen in een park, zoals op de foto hier links. Omstanders groeten dan
enthousiast de maiko, ook al een teken dat het een geëerd beroep is.
Een avond met een of meer geisha's is vandaag de dag een zeer dure aangelegenheid, die
meestal alleen door bedrijven te betalen is. Hierbij is (klassieke Japanse) entertainment
door muziek, zang en dans het doel en omdat geisha's een degelijke opleiding hebben
genoten, kunnen zij met mannen uit de hoogste kringen converseren en kunnen zij hen op een
correcte en gewaardeerde wijze onderhouden.
Boeken
Als we de hieronder staande literatuurlink volgen, zien we een aantal boeken die de
laatste jaren zijn verschenen over het leven van een geisha. Twee van deze boeken hebben
nogal wat stof doen opwaaien. Voor het eerste boek, dat van Arthur Golden, Dagboek van een
geisha, had de auteur uitgebreide interviews gehad met een van de belangrijkste geisha's
van Japan, Iwasaki Mineko. Zij had hierin toegestemd, maar omdat het in
Japan een doodzonde is om de geheimen van de geishawereld door te vertellen, mocht dit
alleen als zij niet herkenbaar zou zijn in het verhaal. Dat was zij min of meer ook, maar
in zijn dankwoord in het boek, dankt Arthur Golden uitgebreid de persoon Iwasaki Mineko,
dus inclusief haar naam, en beschrijft hij hoe vriendelijk ze hem heeft ingewijd in de
geheimen van de geishawereld. Zij is hierover zeer boos geworden en omdat volgens haar
Arthur Golden ook een aantal zaken verdraaid heeft in zijn boek, besloot Iwasaki later dan
maar haar eigen boek te schrijven. Dit werd 'Mijn leven als Geisha'. Een unicum omdat dit
absoluut niet gebruikelijk was in haar professie. Het werd een bestseller. In dit boek
wordt duidelijk dat zij een topgeisha was, die ontmoetingen had met de groten der aarde.
Zij doet ook een (klein) boekje open over haar verdiensten. Op haar top, kon zij wel $
30.000 op een avond aan tips ontvangen. Natuurlijk was dat niet elke avond zo, maar haar
jaarlijks inkomen zat toen rond een half miljoen dollar. Bedenk wel dat daar veel onkosten
tegenover stonden, zoals de honderden kimono's die zij nodig had en die per stuk duizenden
dollars kostten.
Kanji:
geisha: 芸者 ; maiko:
舞子 ; odoriko: 踊り子
